Achterwaarts reizen
Toen Hans Landsaat een keer in de trein zat, in een bijna lege coupé, kwam er een verbaasde conducteur op hem af die hem vriendelijk wees op de vele mogelijkheden om ergens anders te gaan zitten. De man kon niet begrijpen dat Hans een plek had uitgezocht waarbij hij het landschap achteruit zag verdwijnen. "Achterwaarts reizen" is de titel geweest van een behoorlijk aantal schilderijen en ook van tentoonstellingen en hoewel Landsaat dit nu niet meer als expliciet uitgangspunt neemt, speelt het begrip nog altijd een belangrijke rol in hoe hij de dingen in het landschap en het leven bekijkt. Zelf zegt hij hierover:"Achterwaarts reizen geeft je de mogelijkheid om iets te pikken uit dat wat je ziet en te volgen totdat je het langzaam ziet verdwijnen aan de horizon. Het leven zelf is eigenlijk een reis die achterwaarts verloopt. Je weet tevoren nooit wat er gebeurt en met terugwerkende kracht pas kun je alles overzien."
De achterwaartse blik maakt het gemakkelijker verschillende elementen samen te voegen, te integreren en te stapelen. Deze verschillende elementen komen onder meer uit verschillende landen die door Landsaat zijn bereisd. Zijn reizen door Australië bijvoorbeeld hebben een reeks prachtige doeken opgeleverd. De heldere kleuren van het rood van de aarde, het blauw van water en lucht en het groen van de vegetatie steken scherp en fris tegen elkaar af. Je ziet het ongenaakbare licht over het land vallen en alle kleuren doen winnen aan intensiteit.
Zijn Nederlandse landschappen zijn, behalve door de polder, het dijkenlandschap, geïnspireerd door het Hollandse water, met de golfbrekers, het strand en representeren op onnavolgbare wijze alle tinten grijs, groen en bruin en alle lichte en donkere, soms zelfs onheilspellende, plekken die dit water kent. Je voelt als het ware de toefjes schuim die wegwaaien met de wind tegen je gezicht aan spatten.
De schilderijen gemaakt na een reis door Mongolië laten je de immensiteit en het haast onherbergzame van dat landschap ervaren. Indrukwekkend wit is het witte meer in het gelijknamige schilderij , dat in de verte zonder zichtbare grens overgaat in de al even witte lucht. Het land op de voorgrond is zwart van het vulkanisch gesteente.
Het zijn echter niet de landschappen zonder meer die door Landsaat worden geschilderd. Altijd is er sprake van een verhaal in dat landschap dat hem bezighoudt. Zo is dat bijvoorbeeld voor Australië de ontdekkingstocht van de Engelse Captain Charles Sturt uit de 19de eeuw. In de volle overtuiging dat zich in het centrum van Australië een binnenzee zou bevinden, ging Sturt op zoek naar dit water dat de belofte inhield van vruchtbaarheid en voorspoed. Hij was zo overtuigd van het slagen van zijn onderneming dat hij een boot had meegenomen . De hoop. Het optimisme en de uiteindelijke mislukking van zijn onderneming zijn voor Landsaat een belangrijke bron geweest voor bijzondere doeken.
Op de schilderijen uit Mongolië zijn soms verschillende hoopjes waarneembaar. Dit is het verhaal van de "ovoo's". De Boeddhistische Mongolen hebben verspreid in het landschap stapelingen van stenen gemaakt. Deze stapelingen, die vaak ook een herkenningsplek voor de weg markeren, zijn doorgaans tegelijk eenvoudige offerplaatsen. De Mongolen hebben de gewoonte om kleine offers te brengen op zo'n plek. Behalve de immer wapperende blauwe gebedslinten kan het ook een oude bril zijn, uit dankbaarheid voor de nieuwe, de poten van een geslacht schaap of een restje wodka, inclusief de fles. In een ovoo worden de binnen- en buitenwereld krachtig vermengd .
Landsaat schildert schijnbaar gemakkelijk en tegelijkertijd trefzeker. Met krachtige en doeltreffende penseelstreken ontstaan de schilderijen direct op het doek. Het schilderen van de zee is technisch weer een andere uitdaging dan het schilderen van het ongenaakbare licht in de woestijn. De schilderijen laten zien dat het hem goed afgaat. Het is zeer aangenaam voor het oog om de streken van de penseel in al haar bewegingen en kleurnuances te volgen.
Landsaat beperkt zich niet tot schilderen. Het schilderen wordt voorafgegaan en vaak begeleid door reeksen tekeningen, met penseel, in potlood en met krijt. Daarnaast wordt ook grafisch werk gemaakt, doorgaans zeefdrukken. Een speciale plaats in het werk nemen bibliofiele uitgaven in. Zij verschijnen in de vorm van mappen en boeken. Sinds 1994 is er zelfs sprake van een eigen uitgeverij, "Derby Pier", die hij samen met zijn vrouw Joanne Schurer bestiert.
Landsaat voegt de verschillende elementen uit de verhalen en de landschappen telkens weer opnieuw samen. Zo duikt met regelmaat het genoemde bootje van Sturt op, maar vaak in een geheel andere omgeving. Soms groen, in contrast met de terra-kleurige woestijn, soms blauw, als het water zelf, dan weer als een rijm op de maan in een heldere sterrennacht en soms ook als skelet. Dikwijls zien we een schematische aanduiding van een liggende mensenfiguur of een pad van stenen, een aanduiding van voetstappen, een brug naar de hemel, een pad van verlangen. Water, rivieren en zee, speelt een belangrijke rol en ook de immense sterrennachten waarin we ons zo klein en nietig voelen en tegelijk zo duidelijk onderdeel van het grote geheel, komen dikwijls terug.
Uitbundig viert Landsaat de schoonheid van het landschap en tegelijk confronteert hij ons met eenzaamheid en mislukking. Een ultieme bezinning op de zin en onzin van het bestaan.
Ook de grens is een gekoesterd thema in zijn werk dat altijd zijn betekenis zal behouden. De grens die de mens zichzelf stelt of fysiek creëert, zoals ooit de muur in Berlijn, of de natuurlijke grens, zacht als de glooiing van de kust of hard als het water dat ketst op het graniet, dan wel indringend, zoals het water vormen kan slijpen uit zachte gesteenten. Of ook de grens tot waar menselijk leven mogelijk is, bijvoorbeeld in het hoge noorden, getuige de reis die Landsaat in 1981 maakt naar het noordelijk deel van Canada.
Het leven aan de grens is hem dierbaar. Voor hem is het leven daar vaak "waarachtiger" dat het leven in het centrum. Misschien is het ook daarom dat hij zo graag met zijn vrouw Joanne in het huis in Zeeland verblijft. Bij de monding van de Schelde, vlak bij de zee en een paar meter van België.
In elk schilderij van Hans Landsaat krijgen de verhalen en al dan niet landschappelijke elementen telkens opnieuw een betekenis. Ieder schilderij is een bespiegeling, een nieuwe geschiedenis tot leven gewekt.
Margriet Kruyver, 2003
Kunsthistorica, coördinator en docent aan de afdeling Voorheen Audiovisueel
van de Gerrit Rietveld Academie